دوران غیبت کامل فرا رسیده است و من جز با اجازه خداوند متعال ظهور نخواهم کرد و ظهور من پس از گذشت مدتی طولانی و قساوت دل‌ها و پر‌شدن زمین از ستم خواهد بود. افرادی نزد شیعیان من مدعی مشاهده من (ارتباط با من به عنوان نایب خاص) خواهند شد. آگاه باشید که هر کس پیش از خروج سفیانی و صیحه‌آسمانی چنین ادعایی بکند، دروغگو و افترازننده است و هیچ حرکت و نیرویی جز به اراده خداوند عظیم نیست.» این نوشتار کوتاه متن رقعه شریفه‌ای است که قطب عالم امکان از پس 70سال غیبت صغری که شمس محبوب شیعه، محجوب از عوام مانده بود و تنها برخی از خواص آیینه‌دار او بودند به آخرین آیینه‌دار یعنی جناب علی بن محمد سمری در سال 329 نگاشته است.و از آن پس بود که بنابر مشیت حضرت حق، هدایت آسمانی مهدی(عج) از پس پرده و به نیابت عامه بر عهده علما و خاصه فقهای شیعه سپرده شد تا آفتاب حقیقتش در آن روزی که مثل هیچ روزی نیست، پرده در شود و باشد که در هنگامه نیمه‌شعبانی دیگر از پس 1174سال غروب غربتش، ما نیز در آن روز صیحه آسمانی باشیم و بشنویم.صفحه حاضر اما باز نمایی ای است از سیر تطور مکاتب فقهی شیعه امامیه از غیبت صغری تا روزگار ما در به سرانجام‌رسانیدن وظیفه‌ای که بر دوش ایشان گذاشته شده است که فرموده‌شده: فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُون.
1- مکتب اصحاب روایت و حدیث
(قم- قرن سوم): نخستین دوره فقه شیعه امامیه بر پایه احادیث و اخبار و به دور از اجتهادات عقلی و استدلالی بوده است. کسانی که پیرو مکتب حدیث در شیعه بودند، احادیث رسول خدا(ص) و اهل‌بیت(ع) را در باب‌های مختلف فقهی تنظیم کرده و به عنوان کتاب نماز یا روزه و... به جامعه شیعه ارائه می‌دادند. این جریان در کوفه و بیشتر در قم شکل گرفت و به ری رسید. کلینی میراث قم و ری را به بغداد برد و آنجا کتاب «کافی» را نوشت.ویژگی‌های این دوره: الف) مخالفت با اجتهاد و گرایش عقلی و کلامی ب) استناد به حدیث در همه مباحث فقهی و کلامی.
شخصیت‌های برجسته:
محمدبن‌یعقوب کلینی (م 329) نویسنده کتاب کافی
محمدبن حسن‌بن احمد بن‌ولید (م343) استاد صدوق
محمدبن علی بن‌بابویه قمی(م381) معروف به شیخ صدوق.
2- مکتب عقل‌گرایان قدیم شیعه
( قرن چهارم):مکتب فقهای عقل‌گرا که با عنوان «قدیمی‌ها» از آنان یاد می‌شود. کسانی هستند که میراث مکتب عقل‌گرای شیعه را از کوفه و بغداد قرن دوم اخذ کرده و توسعه داده‌اند. ویژگی‌های این دوره: الف: این گروه روش تحلیل عقلی را در استدلال‌های فقهی به کار می‌بردند. ب: به احادیث غیرمتقن اعتباری نداده و از آنها استفاده نمی‌کردند.
شخصیت‌های برجسته:
ابومحمد حسن بن علی عمانی مشهور به ابن‌عقیل (نیمه اول قرن چهارم) نویسنده «المتمسک بحبل آل‌الرسول»
ابوعلی محمدبن احمد مشهور به ابن‌جنید (میانه قرن چهارم) نویسنده «تهذیب الشیعه لاحکام الشریعه».
3- مکتب واسطه (محدثان فقیه)
(قرن چهارم): این مکتب شکل پیشرفته مکتب اهل حدیث شیعه است که تطور آن بیشتر در شهر قم به انجام رسید. ویژگی‌های این دوره: الف: اعتنای کامل به احادیث مورد وثوق،ب: ترکیب و ترتیب آنان به گونه‌ای که از مواد احادیث، متن فقهی پدید آید، ج: پرهیز از هر نوع اجتهاد و استدلال عقلی
شخصیت‌های برجسته:
علی‌بن بابویه قمی (م329) پدر شیخ صدوق
ابوالفضل محمدبن‌احمد صابونی جعفری صاحب الفاخر (نیمه اول قرن4)
جعفربن محمد بن‌قولویه قمی (م369)
محمدبن‌احمد بن‌داوود بن‌علی قمی (م368) .
4 - مکتب فقهی متکلمان
(قرن پنجم): برآیند ترکیب مکتب قم و بغداد، نوعی مکتب فقهی جدیدی را پدید آورد که ماده آن حدیث اما صورت آن اجتهاد و استدلال و تفریعات فقهی بود.ویژگی‌های این دوره: الف: همچنان از حدیث به عنوان دستمایه متون فقهی استفاده می‌شد. ب: به آرامی استفاده از اجتهاد و استدلال آغاز شد. ج: فقه تا حدودی رنگ کلامی و عقل‌گرایانه به خود گرفت .
شخصیت‌های برجسته:
شیخ مفید(م413) شاگرد مکتب واسطه و نقاد مکتب شیخ صدوق و دیگران
شریف مرتضی (م436) نویسنده «الانتصار» و «المسائل الناصریات»
ابوالصلاح حلبی، تقی‌الدین بن نجم‌الدین حلبی(م447)
ابوالحسن محمدبن محمد بصروی (شاگرد سید مرتضی) نویسنده کتاب «المفید فی‌التکلیف».
5 - مکتب شیخ طوسی
( قرن پنجم و ششم): شیخ طوسی مشهور به شیخ الطائفه(م460) بزرگ‌ترین عالم شیعه در قرن پنجم و مؤسس حوزه نجف است. در فقه مهم‌ترین آثار وی النهایه، الخلاف و المبسوط بود که هر کدام ویژگی خود را داشت. نهایه کتاب فتوایی، مبسوط کتاب اجتهادی در جهت ارائه تفریعات بیشتر در فقه و کتاب الخلاف، فقه مقایسه‌ای شیعه و سنی بود. مکتب شیخ‌طوسی بیش از 100 سال تأثیر مستقیم و تا به امروز تأثیر غیرمستقیم در فقه شیعه امامیه داشته است.ویژگی‌های این دوره: الف: شیخ طوسی طرفدار مکتب عقلی در اجتهاد همراه با اعتبار احادیثی بود که برخی از سلف او آنها را بی‌اعتبار دانسته بودند. ب: تفریعات فراوان از احکام فقهی.
شخصیت‌های برجسته:
ابوعلی حسین بن محمد بن‌حسن طوسی پسر و شاگرد برجسته شیخ (م بعد از 515)
ابوعلی فضل‌بن‌حسن طبرسی(م548) نویسنده «المنتخب من مسائل الخلاف»
قطب‌الدین سعیدبن‌هبه الله‌راوندی (م573) نویسنده «فقه‌القرآن»
رشیدالدین محمدبن علی ابن‌شهر آشوب مازندرانی(م588) نویسنده متشابه‌القرآن و مختلفه.
6 - مکتب حله
(قرن ششم- هشتم): بنیاد شهر حله، بر اساس نگره تشیع ساخته شد و از همان آغاز فقهای شیعه از قبیله بنی‌اسد و دیگران در این شهر فعالیت علمی را آغاز کردند. مکتب حله بر اساس تجربه‌های علمی گذشته شیعه و به خصوص در امتداد مکتب شیخ‌طوسی شکل گرفته و یکی از درخشان‌ترین دوران‌های فقه شیعه است. مکتب حله در نیمه دوم قرن هفتم و نیمه نخست قرن هشتم با محقق حلی و علامه حلی به اوج پیشرفت خود می‌رسد. ویژگی‌های این دوره:الف: گسترش فقه تطبیقی (تطبیق فقه شیعه و سنی)، ب: گسترش حوزه تعریفات در فقه به ویژه در بخش معاملات، ج: تتبع گسترده در متون فقهی سنی و شیعی و د: تحقیق و اجتهاد وسیع.
شخصیت‌های برجسته:
احمدبن موسی بن‌طاوس حلی(م673). نویسنده بشری المحققین.
عمادالدین حسن‌بن علی طبری(زنده در 701) نویسنده العمده و معتقد الامامیه.
ابوالقاسم نجم‌الدین جعفربن حسن «محقق حلی»(م676) نویسنده شرائع الاسلام
حسن‌بن یوسف بن‌مطهر «علامه حلی» (م726) از بزرگ‌ترین مراجع شیعه.
7 - مکتب شهید اول
(قرن هشتم- نهم):شهید اول(م 786) آثار فراوانی در فقه شیعه نوشت و هر چه بیشتر آن را بسط داد. این مکتب بر پایه میراث حله و جبل‌‌عامل بنیاد گذاشته شده و شهید به طور حیرت‌آوری آثار فراوانی در فقه پدید آورد. ویژگی‌های این دوره:الف استمرار و بسط مکتب حله.ب استفاده هر چه بیشتر از قواعد اصولی در متون استدلالی فقهی، امری که بعدها مورد انتقاد اخباری‌های شیعه قرار گرفت.
شخصیت‌های برجسته:
احمدبن‌عبدالله بحرانی مشهور به ابن متوج(م820) نویسنده النهایه فی‌تفسیر الخمسمانه آیه.
فاضل مقداد: مقداد بن‌عبدالله سیوری حلی(م826) نویسنده کنزالعرفان و التنقیح الرائع.
ابن فهد: احمدبن محمد بن فهد اسدی حلی(م841) نویسنده المهذب البارع، المقتصر و....
شهید دوم: زین‌الدین علی‌بن احمد عاملی (م965). وی شاگردان زیادی را تربیت کرد که بسیاری از آنان مانند شیخ حسین‌پدر شیخ بهایی آموزه‌هایش را به ایران منتقل کردند.
8 - مکاتب فقهی شیعه در دوره صفوی
(قرن دهم- دوازدهم): فقه شیعه در این دوره با یک تحول بسیار مهم همراه بود و آن تشکیل دولت صفوی بود که به نام شیعه دوازده‌امامی برپا شد. در این دوره سه مکتب فقهی پدید آمد.
الف: مکتب محقق کرکی: وی پرورش یافته مکتب حله،شهید اول و مکتب نجف بود. اویک فقیه مبتکر و خلاق بود که با شاهان صفوی نیز ارتباط داشت و تلاش می‌کرد تا فقه اجتهادی او حلال مشکلات دولت جدید باشد.
ب- مکتب مقدس اردبیلی(قرن دهم و یازدهم): وی در بیرون آمدن از چهارچوب‌های استدلالی پیشین و ایجاد مبنای جدیدی برای فقه با روش اجتهاد تحلیلی و طرح دیدگاه‌های نو و فراهم کردن نوعی زمینه برای آزاداندیشی فقهی و نزدیک کردن فقه و اخلاق تلاش بسیار کرد.
ج- مکتب فقهی اخباریان(قرن یازدهم و دوازدهم): احیاگر این مکتب بعد از انهدام آن در قرن چهارم توسط مکتب فقهی متکلمان و مکتب شیخ طوسی، محمدامین استرآبادی(م1036) بود. این مکتب به تدریج و در پی انتقادهایی که نسبت به برخی از مکاتب فقهی پیشین به خصوص مکتب حله و شهید اول و ثانی برای استفاده افراطی از استدلال و اجتهاد و قواعد اصولی و همزمان کنار گذاشتن احادیث صورت گرفت، پدید آمد. مخالفت با فلسفه هم به پدید آمدن این جریان کمک کرد و به تدریج «اجتهاد» فقهی به معنای مقبول آن در مکاتب فقهی پیشین به مفهومی مذموم تبدیل شد و نگرش «اخباری» جایگزین آن شد. از این پس دو گرایش به وضوح برابر هم قرار گرفتند و به جدال با یکدیگر مشغول شدند: الف: گرایش اصولی ب: گرایش اخباری. این جدل تا پایان قرن دوازدهم هجری ادامه داشت و از آن زمان به بعد به تدریج گرایش اصولی غلبه یافت.
شخصیت‌های برجسته:
حسین‌بن عبدالصمد عاملی(م964) نویسنده العقد‌الطهماسبی .
عبدالعالی بن‌علی بن عبدالعالی کرکی(م993) نویسنده شرح ارشاد .
بهاءالدین محمدبن حسین عاملی(م1030) نویسنده جامع عباسی، حبل‌المتین و...
میرداماد محمد باقر بن شمس‌الدین استرآبادی (م1040) نویسنده شارع النجاه.
جمال‌الدین، محمدبن حسین خوانساری (م1125) نویسنده حاشیه بر شرح لمعه.
حسین‌بن زیدالدین عاملی(1011) فرزند شهید ثانی زیدالدین و نویسنده منتقی‌الجمان .
عبدالله بن‌حسن شوشتری(م1021) نویسنده جامع‌الفوائد.
ملامحسن فیض کاشانی محمدبن مرتضی (م1090) نویسنده مفاتیح‌الشرائع، معتصم‌الشیعه.
علامه محمد تقی مجلسی(1070) .
محمدباقر بن محمد تقی مجلسی(م1119) .
نعمت‌الله بن عبدالله جزایری(م1112) نویسنده غایه‌المرام و کشف‌الاسرار.
9 - مکتب وحید بهبهانی
(اواخر قرن دوازدهم و قرن سیزدهم) :بعد از گذشت یک صد سال از اوج گرفتن مکتب اخباری در حوزه‌های علمی نجف، اصفهان و بحرین، محمدباقر بن محمد اکمل(م1205) مشهور به وحید بهبهانی مکتب فقهی نوینی را که اساس آن بر پایه نفی اخبارگری و زنده کردن مکتب اصولی بود،پدید آورد. به رغم تسلط مکتب اخباری، جریان اصولی، در حاشیه به حیات خود ادامه داده و کسانی هم به تدریج مرامی میان مکتب اخباری و اصولی پدید آورده بودند. عاقبت وحید بهبهانی با استواری تمام مکتب اخباری را به شکست کشانده و به حاشیه راند. وحید بهبهانی این امتیاز را داشت که در بهترین و درخشان‌ترین عصر فقه شیعه تا این زمان می‌زیست و شاگردان بسیار مبرز و برجسته و درجه اولی داشت که این مکتب را به طور کامل بر حوزه‌های علمی شیعه حاکم کردند. به طوری که جریان اخباری هیچ‌گاه کمر راست نکرد. ویژگی‌های این دوره: الف: برای نخستین‌بار «قواعد اصول فقه» را به درستی در فقه اعمال کرد. ب: لازمه این کار «احیای علم اصول» و سامان بخشی به مباحث آن بود که با تلاش وحید آغاز شد و سپس ادامه یافت. علم اصول در این دوره بیش از هر زمان دیگر رشد کرد.
شخصیت‌های برجسته:
محمدمهدی بن‌مرتضی طباطبایی(بحرالعلوم) (م1212) نویسنده المصابیح.
جعفربن خضر جناجی نجفی، کاشف الغطاء (م1228) نویسنده کشف‌الغطاء.
ابوالقاسم بن‌حسن گیلانی قمی مشهور به میرزای قمی(م1131) نویسنده جامع‌الشتات.
احمدبن محمد مهدی نراقی(م1245) نویسنده مستندالشیعه، مناهج الاحکام.
محمدحسن بن محمدباقر نجفی(م1266) نویسنده جواهرالکلام که بزرگ‌ترین موسوعه فقهی تا این زمان به شمار می‌آمد.
10 - مکتب شیخ انصاری
(قرن سیزدهم- چهاردهم) : آخرین مکتب فقهی شیعه که تا به امروز بر جریان فقهی حوزه‌های علمی شیعه تسلط دارد مکتب فقهی شیخ مرتضی انصاری(م1281) است. دو کتاب «مکاسب» و «رسائل» او به عنوان کتاب‌های درسی حوزه تا به امروز شناخته می‌شود. فقیهان و مجتهدان حوزوی در نجف و ایران، تا به امروز از پیروان این مکتب فقهی به شمار می‌آیند. گرچه تفاوت‌هایی در برخی از روش‌های استنباط و مبانی اجتهادی و اصولی و نیز استفاده از مآخذ و طرح مباحث تازه و جدید فقهی میان آنان دیده می‌شود. ویژگی‌های این دوره:الف: گسترش استفاده از اصول عملی در فقه. ب: موشکافی‌های دقیق عقلی و اصولی و فقهی .
شخصیت‌های برجسته:
محمدحسن‌بن محمود حسین، میرزای شیرازی(م1312) .
محمدکاظم بن‌حسین، آخوند خراسانی(م1329) نویسنده حاشیه بر مکاسب و الکفایه.
محمدکاظم بن عبدالعظیم یزدی طباطبایی(م1337) نویسنده العروه‌الوثقی، حاشیه بر مکاسب.
محمدحسین بن عبدالرحیم نائینی(م1355) .
ضیا‌ءالدین محمد عراقی(م1361) نویسنده شرح التبصره.
محسن بن‌مهدی طباطبایی حکیم(م1391) نویسنده مستمسک العروه‌الوثقی.
